Запіскі Самсона Самасуя

Сацыяльнае паходжанне... згодна тэорыі Дарвіна. (с)

Здаецца, у беларускай літаратуры рамантыкаў больш, чым сатырыкаў. Таму з апошнімі асабліва прыемна сутыкацца, нават калі гэта стары знаёмы сябра са школьнай праграмы.

"Запіскі Самсона Самасуя" ізноў упэўніваюць нас у тым, што дурань адукаваны (нават крыху) значна страшней за дурня звычайнага. Ён складана размаўляць умее, арыгінальнымі ідэямі фантануе, кніжкі разумныя чытае - проста скарбніца талентаў. А калі трэба паспрачацца ды давесці сваю лінію, дык наўпрост закідае гучнымі тэрмінамі. А ці ведае сам дурань іх значэнне - пытанне другое. Асабліва скаладана з адукаванымі дурнямі, калі яны яшчэ і займаюць адказныя пасады. І ўдвая складаней - на зломах эпох.

Самсон Самасуй як Карлсан - мужчына што трэба. Прыгожы метрасексуал, у росквіце сіл, упэўнены, дасведчаны, перспектыўны хоць ў кар'ерным, хоць у якім іншым кірунку. З колькасці "прычындалаў", дарэчы, кпіць аж родны бацька, але што ён, селянін, можа ведаць пра стыль! Тав. Самасуй прыязджае ў Шапялёўку, каб ушчыльную заняцца пытаннямі культуры і якіх толькі рэформ ён не зладзіць за сваю кароткую дзейнасць - кампанію за здаровы лад жыцця, якая спадабаецца моладзі (рэчка, сонейка, вяселле) і не спадабаецца бацькам (адсутнасць дапамогі ў гарачы час і вытаптанае жыта), справаздачы па прыватным справам (асабліва, што тычыцца прыгожых дзяўчат), экзатычныя спектаклі (з элементамі эротыкі), перайменаванне вуліц і бясконцыя нарады (гэта проста без каментарыяў, аж дагэтуль модны занятак), працэсы супроць "шкодных элементаў" (нават, калі ты іх лічыш сваімі сябрамі), сценгазету з кароткай, яскравай назвай "Пераможны кліч Шапялёўскага райвыканкама". А якімі метадамі карыстаецца наш герой! Занатоўвайце: прапанову трэба ўносіць пасля некалькіх часоў палемікі, калі спрэчнікі ўжо замораныя і згодныя на ўсё. Дарэчы, на новыя крэатывы Самасуя штурхае не толькі жаданне зрабіць кар'еру, але і апантанасць прыгажуняй Крэйнай. Так, ёсць у нашым героі нешта чалавечае. А з другога боку... усё вышэй пералічанае ўласціва чалавеку. На жаль.

Смех і смутак выклікае не толькі асоба Самасуя, але і наваколле - сляпая вера ў савецкую ўладу, адсутнасць альтэрнатыў, пераўтварэнне чалавека ў бяздушную шрубку сістэмы, усеагульная неадукаванасць і блытаніна ў думках. Вось вам вытрымка з анкеты працаўніка:
5. Сацыяльнае паходжанне... згодна тэорыі Дарвіна.

• Асвета... электрычнасці няма, выключна газай.
• Маёмасць... жонка, трое дзяцей.

Увогуле, патрэбна вялікая смеласць (ці дурасць?), каб напісаць такую кнігу напрыканцы 1920-х, калі подых навальніцы ўжо ахапіў краіну. І асобна адзначу вельмі цікавы кантраст паміж раманам і апавяданнямі пачатку 1920-х - расчараванне спадара Мрыя ў савецкай сістэме цяжка не заўважыць. На жаль, "дзе трэба" таксама заўважылі. Спачатку з друку забралі раман, потым з грамадства - аўтара.

Мне цяжка судзіць аб тым, наколькі тыповым прадстаўніком савецкіх улад быў Самсон Самасуй, але яго дзеянні ў некаторай ступені аблічаюць тую сістэму, якая існавала напрыканцы 1920-х гадоў. Калі памятаеце, ішла палітыка беларусізацыі. І пакуль адны плённа займаліся развіццём культуры, адукацыі і мастацтва, другія карысталіся службовым становішчам і рабілі глупства.

Самсон Самасуй з сялян, але для яго працаваць на зямлі - гэта калупайства. Ён лічыць сябе вучоным чалавекам, таму адпраўляецца ў мястэчка Шапялёўку працаваць адказным за развіццё культуры. Вось там мы і пачынаем знаёміцца з авантурамі.

Чытаючы гэтую кнігу вы будзеце не проста ўсміхацца, а смяяцца ўголас. Андрэй Мрый майстар сатыры. Сваім колкім словам ён не абышоў нікога і нічога. Савецкія ідэалы так і засталіся ідэаламі, таму што ў рэальным жыцці людзі не заўсёды жаніліся, калі адзін аднаго кахалі, не заўсёды адпавядалі тым вобразам, якім павінны былі адпавядаць пры савецкіх уладах. Затое амаль заўсёды яны і слухаць не хацелі пра рэальныя праблемы рэальных сялян і працоўных. Людзі не згаджаюцца з прапановамі? Ёсць і на гэта рашэнне:

Успамінаць, чым займаўся тав. Самасуй я не хачу - надта шмат спраў. Нават сабак на вуліцы лавіў. Але больш за ўсё яму падабалася разважаць пра развіццё культуры ў мястэчку. У коле сяброў ці на сходах - усё адно: шмат агульных выказванняў, незнаёмых слоў, бессэнсоўных сказаў... Галоўнае, каб гучала прыгожа і ўпэўнена.

Якой жа асветніцкай дзейнасцю займаўся гэты чалавек? Пісаў у газеты помслівыя лісты пра таварыша, прылюдна судзіў сябра за непартыйныя думкі, маляваў плакаты няпэўнай якасці, каб упрыгожыць вуліцы, падлізваўся да начальства, бясконца заглядаўся на дзяўчат.

Нядзіўны спойлер: Самсон Самасуй дабіўся павагі і нават атрымаў новую пасаду на новым месцы. Паспрыяла гэтаму непрыемная эратычная гісторыя, з якой ён усё ж змог выпутацца героем.

- разважае Самсон кожны раз, калі па яго ініцыятыве зноў і зноў адбываецца нейкі трэш.

Але Андрый Мрый паказвае нам і іншыя бакі непрывабнай савецкай рэальнасці - ўсюль распутства, абыякавасць да іншых, перавярнутыя факты, дзіўныя ўчынкі ўлад...

Напэўна, я не ўсё зразумела ў гэтым творы. Ці зразумела па-свайму, бо ў сваім лісце да Сталіна Мрый пісаў, што:

Але пісьмо Сталіну так і не было адпраўлена, а пісьменнік за сваю сатыру атрымаў жорсткую кару.
Зараз у нас ужо так бязлітасна не рэпрэсуюць, пра якога Самасуя ні напішы, але рэчаіснасць усё такая ж супярэчлівая, часам абсурдная, нават смешная, калі б не такая сумная...

У 1929 годзе Андрэй Мрый напісаў сатырычны раман «Запіскі Самсона Самасуя», які быў абвешчаны «злосным пасквілем на савецкую рэчаіснасць», таму цалкам апублікаваны быў толькі ў 1988 годзе.

Яшчэ адзін твор маёй школьнай і ўніверскай праграмы, які я перачытвала некалькі разоў. Да таго ж ён невялікі па памеры, але смяешся кожны раз як першы.
Раман уяўляе сабой дзённік Самсона Самасуя, які тры месяцы правёў ў выканкаме ў Шапялёўцы, рабіў "вельмі адказную" культурную (і не толькі) працу. У самым пачатку твора Самасуй падкрэслівае, што ён з мужыкоў, вельмі ганарыцца гэтым. І дзед, і бацька яго былі мужыкамі, а сам ён мае мужыцкі твар, а самае галоўнае — мужыцкі розум.

Ён распавядае гісторыю і сваёй працы, і рамантычных адносін, і адносін з бацькамі. Прычым у яго настолькі скрыўлены розум, што на ўсе тэмы разважае нейкім асаблівым афіцыйным стылем: "цяпер не хутка наладзіш дыпламатычныя зносіны з бацькамі", "дала яму дырэктывы маўчаць", "пасля шалёнага змагання з сваім тэмпераментам вынес рэзалюцыю: зрабіць крокі да ажыццяўлення самай шчыльнай сувязі з ёю". Іншыя героі таксама дзіўныя, вось так, напрыклад, прызнаецца ў сваіх пачуццях бухгалтар РВК тав. Лін:

Твор выдатна паказвае з’явы, якія былі характэрныя для савецкага грамадства 20-х гг. Самсон Самасуй — тыповы савецкі чыноўнік, які сядзіць на кучы пасадаў, выконвае нібыта шмат функцый, прымае ўдзел у дзейнасці розных таварыстваў, але па сутнасці не займаецца нічым.

В Белоруссии иногда сравнивают роман Андрея Мрыя «Записки Самсона Самосуя» с «Двенадцатью стульями» Ильфа и Петрова. Действительно, в обоих произведениях есть много сходного. И первое, что объединяет их – это время. Если «Двенадцать стульев» были написаны в 1928 г., то «Записки» опубликованы на год позже, в 1929-ом. Правда, эта, первая, публикация прошла с большими сокращениями и в полном издании роман смог дойти до своего читателя только в 1988 году, когда он был напечатан в первом номере журнала «Полымя». Но время, в которое писались оба произведения, так же, как и время, в котором разворачиваются действия романов, - совпадают. Соответственно, уже одно это порождает сходство обстоятельств, мотивации, языка и, в конечном итоге, самих героев.
Может быть поэтому главный герой “Записок”, а по совместительству и их “автор” - Самсон Самосуй в чем-то напоминаеат голубого воришку Альхена из “Двенадцати стульев”. Да, вполне возможно, что Шепелевка, где Самсон занимает должность начальника отдела культуры райисполкома, достаточно далеко от Старгорода, но первый, так же, как и второй, краснеет и стыдиться своих, зачастую отнюдь не крестьянских, мужицких желаний. Что, впрочем, не мешает им обоим настойчиво продвигаться по тому пути, который, как они считают (и считают небезосновательно!), приблизит их к реализации этих желаний.
Но Альхен – это ещё пол-дела. Полное же дело (или, правильнее, совпадение по многим параметрам) у Самсона с главным героем “Двенадцати стульев” – сыном турецко-подданного и великим комбинатором Остапом Бендером. Оба они активны, предприимчивы и неистощимы на выдумки или великих комбинаций (как второй), или мероприятий в деле повышения культуры (как первый). Хотя, конечно, есть между ними и различия.
Если Остапом любимы деньги, то по поводу подобной страсти Самсона – большой вопрос. Похоже, что со значительно большим пиететом он относится к тому статусу, который наделяет его, как “современного человека” правом изменять всё и вся вокруг. А со статусом всегда и везде расставаться значительно труднее, чем с теми же “бразильскими мечтами”.
Поэтому Остап совершенно спокойно входит в предстоящие покорению им города в штиблетах на босу ногу, а вот Самсон, выезжая из отчего дома в Шепелевку, грузит целый воз “причандалья”: «Две шубы, …шинелька очень даже пролетарского покроя, прострелена в нескольких местах; происхождение этих дыр я хорошо знал и всем говорил, что пули белогвардейской сволочи прострелили ее на деникинском фронте. …пальто доимпериалистической эпохи ... много штанов: галифе различных цветов и фасонов, рейтузы, клёши, шаровары и даже белорусские подштанники...».
И это не просто «причандальё». Это определенный символ респектабельности «современного человека», который, по образному выражению известного современного белорусского публициста О. Бахаревича, «в течение десятилетий потихоньку трансформировался в ондатровую шапку, черную «Волгу» и серую тройку». Иначе говоря, Самсон – представитель новой, взявшейся из ниоткуда, элиты, а тот же Остап – «никогда не был замечен в порочащих его связях».
Ну, и ещё один элемент, объединяющий и «Записки», и «Стулья» это… Язык! Канцеляризмы, штампы, советский новояз: всего этого в обоих произведениях - более чем. Причем персонажи и Мрыя, и Ильфа и Петрова так органично и непринужденно на нем говорят, что складывается впечатление, будто какого иного языка, который мы привыкли называть великим и могучим, они просто-напросто не знают. В самом деле, не могли же они его забыть за те десять лет, что отделяют их от краха империи? Но… Что есть, то есть.

В книге было очень много скучного и неинтересного. Многое что там описывалось было слишком кисло. Во время чтения мне хотелось бросить её читать много раз. Не читалась совсем. Не было такого что бы хотелось знать что будет дальше, герои не вызывали никаких эмоций, ничего что могло бы приблизить нас к состоянию персонажа не было представлено. Очень разочаровала меня эта книга. Про сюжет и говорить не чего, всё происходящее можно предугадать с первых слов. Конец меня расстроил и огорчил что окончательно дало понять что все в этой книге - скука.