Рецензия на книгу

• 

  Krysty-Krysty29 февраля 2016 г.

  Прабабке Еве не хватило всех деревьев в Раю, захотелось одного - запретного. Каину было тесновато на одной планете с братом Авелем. А уж когда у сынов человеческих стали рождаться дочери... это безусловно многократно ускорило мировую энтропию и приблизило Апокалипсис.
  Квартирный вопрос не испортил москвичей однажды и неожиданно, это один из самых давних и болезненных наднациональных и вневременных вопросов. Все мы знаем истории, как пожилой сосед переписал квартиру на молодую жену и что по этому поводу сказали его дети; как любящие родные братья с сестрами насмерть бились в судах за горсть квадратных метров; как в разряд бомжей переходили благодаря любимым детям и просто любимым...

  Образ утраченной Родины и утраченного родительского дома восходит к глубоко подсознательному, нашему первому комплексу потерянного когда-то Эдема, плач по Раю подменен жаждой его земного эквивалента, иллюзией своего гнезда, своей крепости-твердыни. Неутоляемая бездна, неисцеляемая язва...

  Именно вневременность и всечеловечность книги Реймонта поразили больше всего и лучше всего засвидетельствовали величие его таланта. А еще абсолютная дистиллированная объективность. И всеобъёмность жизни без занудства. И сплетение судеб без оценки. И яркость характеров - индивидуализированных и одновременно архетипичных. И красота слова, отмеренная с молекулярной точностью: еще бы капля - и бокал пролился бы от многословности и пустого украшательства.

  Есть определенная ирония в том, что классицистическая тема четырех времен года с богоравными мифологическими типажами реализуется в "Хлопах", особенно смело и неожиданно это звучит от поляка: века отстаивания аристократизма и просто гонору венчаются романом-эпопеей о деревенских "хамах". Это подлинное величие и победа над комплексами.
  Однако при всей глобальности проблем и их злободневности определенные приметы-вехи очевидны. Тридцать лет после восстания, и я кручу в голове: 1790-е - Костюшко?.. 1830 - Мицкевич?.. 1863 - Калиновский! Польша под Россией, конец 19 в., отмена барщины, хождение рублей и злотых, открытие русских школ, упадок шляхты (в том числе после многочисленных переписей и справ дворянства), подъем народнических движений, реальность эмиграции в Америку.

  Общечеловеческие страсти также не надо путать с этнографическими частностями. Возделывание земли, годовой цикл имеют много общего у различных земледельческих народов. Однако что касается обрядов, быта, то в Польше Реймонта даже с Западной Беларусью можно найти много отличий: от деталей народных костюмов и песен да празднования свадьбы в корчме.

  Кто-то не видит в "Мужиках" положительных персонажей. Я не вижу отрицательных. Все любимые. И все неидеальны.
  Мацей Борына - первый хозяин. Он может себе позволить посвататься к самой красивой и небедной невесте в деревне. Но гордость не позволяет ему получить отказ, поэтому сначала он договаривается, чтобы сватовство не стало неожиданностью. Однако на этот раз хорошо ли он все взвесил?..
  Антек Борына - горячий, как герои Достоевского. Широко гуляет, ненавидит и любит без границ, готов восстать на отца, но готов и убить того, кто отца обидит. Интересно, что его, раздираемого противоречиями, сельчане готовы признать за лидера.
  Ягуся - эгоистичная краса, сама не знает, чего хочет и, главное, что ей за это будет (напоминает фолкнеровскую Юлу, приравненную к античной Елене). Наделенная исключительной красотой, она недополучила какого-то рычажка в характере, так как неспособна справиться с собственными чувствами и посмотреть на шаг вперед.
  Ганка - прекрасная хозяйка. Она готова подчиняться и плакать, но когда наступает минута выбора, берет все хозяйство в сильный кулак и выражает силу, а не слабость.
  Доминикова - властная мать, чья власть делает детей безвольными: как неспособную к ответственности в поступках Ягусю, так и сыновей (однако порадуемся за Шимека, который хоть и с трудом, с ошибками и синяками, но выбивается на собственный путь).
  Ксендз - уважаемый прихожанами, способный вызвать у них слезы трогательными проповедями, он, однако, не против схитрить, чтобы его лошади перекусили чужим клевером. Как и все герои Реймонта, он человек - слабый и прекрасный.
  Матеуш - трудолюбивый гуляка, второй великан в деревне и первый по порче девок, он вдруг готов восстать против всех, когда понимает наконец свое сердце.
  Ягустинка - первая сплетница на селе, любительница подлить масла в огонь семейных ссор, дьявольски нашептать на ушко искусительный совет, но и ее жалко, и она - мученица, изгнанная детьми (даже если было за что).
  Рох, пан Яцек, недалекий добрый Ясек, Настка, шалунья Юзька, Куба, Витек... есть место даже аисту, ксендзову быку и собаке Лапе...
  Главный герой человек - в его красоте и бесчестии, в общем и частном. В любви и страсти, верности и трудолюбии, корыстности и хитрости, подстрекательстве и сплетничестве, безразличии к себе и к другим, жертвенности и чистоте.

  При чтении я все не могла избавиться от давнего штампа - навязчиво искала в женских образах метафору Родины. Может, Ягуся - это сама прекрасная Польша, которая дорого позором заплатила за политические заигрывания и недальновидность?.. Нет, не может быть... Польша - это точно Ганка, трудолюбивая, верная, как собака (и в силе, и в унижении такого сравнения). Нет... Родина - это каждый персонаж Реймонта. Из совокупности характеров, соединения черт прорисовывается менталитет народа, а внешний пейзаж - как ворох лент в косе. И вот перед нами портрет души Отечества.

  Кто-то увидел в "Мужиках" беспросветность и убогость. А я вижу огромную любовь автора к миру и человеку, любовь тем большую, чем она более искренняя, не затуманенная ни облачком самообмана... неромантическая взрослая любовь Творца, который знает все недостатки и грехи, всю бездну падения человека, однако все равно почему-то - любит.
  
  Першатэкст па-беларуску, як заўсёды...

  Тут...

  Прабабці Еве не хапіла ўсіх дрэваў у Раі, закарцела аднаго - забароннага. Каіну было цеснавата на адной планеце з братам Авелем. А ўжо калі ў сыноў чалавечых сталі нараджацца дочкі... гэта безумоўна шматкроць паскорыла сусветную энтрапію і наблізіла Апакаліпсіс.
  Кватэрнае пытанне ані не сапсавала масквічоў аднойчы і нечакана, гэта адно з самых даўніх і балючых наднацыянальных і пазачасавых пытанняў. Усе мы ведаем гісторыі, як пажылы сусед перапісаў кватэру на маладую жонку і што наконт гэтага сказалі ягоныя дзеці; як родненькія браты з сёстрамі насмерць біліся ў судах за жменю квадратных метраў; як у разрад бамжоў пераходзілі дзякуючы любімым дзецям і проста любімым...

  Вобраз страчанай радзімы і страчанага бацькоўскага дому ўзыходзіць да глыбока падсвядомага, нашага першага комплексу страчанага калісьці Эдэму, плач па Раі падменены прагай яго зямнога эквіваленту, ілюзіяй свайго гнязда, сваёй нязрушанай крэпасці. Ненасычальная язва...

  Менавіта пазачасавасць і ўсечалавечнасць кнігі Рэйманта ўразілі найбольш і найлепш засведчылі веліч яго таленту. А яшчэ абсалютная дысцыляваная аб'ектыўнасць. І ўсеахопнасць жыцця без занудства. І спляценне лёсаў без ацэнкі. І яркасць характараў - індывідуалізаваных і адначасна архетыпавых. І краса слова, адмераная з малекулярнай дакладнасцю: яшчэ б кропля - і келіх пераліўся б ад шматслоўнасці і пустога ўпрыгажэнства.

  Ёсць пэўная іронія ў тым, што класіцысцкая тэма чатырох часін года з багароўнымі міфалагічнымі тыпажамі рэалізуецца ў "Хлопах", асабліва смела і нечакана гэта гучыць ад паляка: стагоддзі адстойвання шляхетнасці і гонару вянчаюцца раманам-эпапеяй пра вясковых "хамаў". Гэта сапраўдная веліч і адоленне комплексаў.
  Аднак пры ўсёй глабальнасці праблем і іх надзённасці пэўныя прыкметы-вехі відочныя. Трыццаць гадоў пасля паўстання, і я кручу ў галаве: 1790-я - Касцюшка?.. 1830 - Міцкевіч?.. 1863 - Каліноўскі! Польшча пад Расіяй, канец 19 ст., адмена паншчыны, хаджэнне рублёў і злотых, адкрыццё рускіх школ, заняпад шляхты (у тым ліку пасля шматлікіх перапісаў і спраўджанняў дваранства), уздым народніцкіх рухаў, рэальнасць эміграцыі ў Амерыку.

  Агульначалавечыя жарсці таксама не трэба блытаць з этнаграфічнымі прыватнасцямі. Абрабленне зямлі, гадавы цыкл маюць багата агульнага ў розных земляробчых народаў. Аднак што тычыцца абрадаў, побыту, дык у Польшчы Рэйманта нават з Заходняй Беларуссю можна знайсці багата адрозненняў: ад дэталяў народных строяў і песняў да спраўлення вяселля ў шынку.

  Хтосьці не бачыць у "Мужыках" станоўчых персанажаў. Я не бачу адмоўных. Усе любімыя. І ўсе неідэальныя.
  Мацей Барына - першы гаспадар. Ён можа сабе дазволіць пасватацца да самай прыгожай і нябеднай нявесты ў вёсцы. Але гонар не дазваляе яму атрымаць адмову, таму спачатку ён дамаўляецца, каб сватанне не стала нечаканкай. Аднак ці на гэты раз ён добра ўсё ўзважыў?..
  Антусь Барына - гарачлівы, як героі Дастаеўскага. Шырока гуляе, ненавідзіць і кахае без межаў, гатовы паўстаць на бацьку, але гатовы і забіць таго, хто бацьку крыўдзіць. Цікава, што яго, раздзіранага супярэчнасцямі, вяскоўцы гатовыя прызнаць за лідара.
  Ягуся - эгаістычная краса, сама не ведае, чаго хоча і, галоўнае, што ёй за гэта будзе (нагадвае фолкнераўскую Юлу, прыроўненую да антычнай Алены). Надзеленая выключнай красой, яна недаатрымала нейкага рычажка ў характары, бо няздатная справіцца з уласнымі пачуццямі і паглядзець на крок наперад.
  Ганка - выдатная гаспадыня. Яна гатовая падпарадкоўвацца і плакаць, але калі надыходзіць хвіліна выбару, бярэ ўсю гаспадарку ў моцны кулак і выказвае сілу, а не слабасць.
  Дамінікава - уладная маці, чыя ўлада робіць дзяцей бязвольнымі: як няздольную да адказнасці ва ўчынках Ягусю, так і сыноў (аднак парадуемся за Шымека, які хоць і з цяжкасцю, з памылкамі і сінякамі, але выбіваецца на ўласны шлях).
  Ксёндз - паважаны прыхаджанамі, здольны выклікаць у іх слёзы кранальнымі казанямі, ён, аднак, не супраць схітрыць, каб ягоныя коні пачаставаліся чужой канюшынай. Як і ўсе героі Рэйманта, ён чалавек - слабы і прыўкрасны.
  Матэуш - працавіты гуляка, другі волат у вёсцы і першы па псаванні дзевак, ён, аднак, гатовы паўстаць супраць усіх, калі разумее нарэшце сваё сэрца.
  Ягусцінка - першая пляткарка на вёсцы, аматарка падліць алею ў агонь сямейных сварак, па-д'ябальску нашаптаць на вушка спакуслівую параду, аднак і яе шкада, і яна - пакутніца, выгнаная дзяцьмі (а мо і было за што?..).
  Рох, пан Яцак, недалёкі добры Ясек, Настка, гарэзніца Юзька, Куба, Вітак... ёсць месца нават буслу, ксяндзоваму быку і сабаку Лапу...
  Галоўны герой чалавек - у ягонай красе і ганьбе, агульным і прыватным. У каханні і жарсці, вернасці і працалюбнасці, грошалюбнасці і хітраванні, падстраканні і пляткарстве, абыякавасці да сябе і да іншых, ахвярнасці і чысціні.

  Пры чытанні я ўсё не магла пазбавіцца ад даўняга штампу - навязліва шукала ў жаночых вобразах метафару Радзімы. Мо Ягуся - гэта сама прыўкрасная Польшча, якая дорага ганьбай заплаціла за палітычныя заляцанні і недальнабачнасць?.. Не, не можа быць... Польшча - мо гэта Ганка, працавітая, верная, як сабака (і ў сіле, і ў прыніжанасці такога параўнання). Не... Радзіма - гэта кожны персанаж Рэйманта. З сукупнасці характараў, лучнасці рысаў прарысоўваецца менталітэт народу, і вонкавы пейзаж - як ворах стужак у касе. І вось перад намі партрэт душы Айчыны.

  Хтосьці ўбачыў у "Мужыках" беспрасветнасць і галечу. А я бачу вялікую любоў аўтара да свету і чалавека, любоў тым большую, чым яна шчырэйшая, не захіленая ні хмурынкай самападману... нерамантычная сталая любоў Творцы, які ведае ўсе хібы і грахі, усю бездань падзення чалавека, аднак усё адно чамусьці - любіць.

  18

  228