Վերք Հայաստանի

Любовь, святая любовь, как бальзам оживляющая сердце человеческое, но и режущая, как шашка,— чего только она не совершит? Какое пламя может согреть сердце, лишенное любви? Какая вода способна залить, загасить пылающую любовью душу? Сердце, раненное любовью, не побоится ни могилы, ни вора, оно не знает ни страха, ни боязни, оно не отвратится ни от меча, ни от воды. Чем больше любовь, тем слаще страдание. Что устоит перед любовью? Чего же ей бояться смерти? Когда лишаешься ты возлюбленного, земля раскрывает пасть и пожирает тебя, камни втыкаются в глаза твои, как копья, дыхание твое превращается для тебя в огонь, сжигает, испепеляет тебя, тело твое становится тебе могилой, сердце — адом, глаза — морем крови, голос — грозой и громом, вихрем и бурей...

Благословляйте приход русских и сами живите душа в душу, любите друг друга. Ведь вы — порождение той самой страны, дети того самого народа, который удивил весь мир и еще впредь удивит. Берегите же друг друга, как берегли ваши предки, уважайте друг друга взаимно — вспомните предков ваших! Поклоняйтесь вашей земле и вашему народу, — а я возвращаюсь к прерванному своему рассказу. Однако взор мой смотрит вдаль и ухо чутко прислушивается: умоляю вас, не пренебрегите этим заветным моим желанием, чтобы не унес я его с собой в могилу, — чтобы тело мое не томилось в земле, и душа моя в небе не мучилась, услыхав, что взаимная любовь ваша пошла на убыль и дружба иссякла.

та благословенная земля, куда вторгались ассирийцы, персы, гунны, аланы, македоняне, римляне, арабы, османцы, Целым потопом ее затопляя, — сотни народов и стран растоптали они, уничтожили, стерли с лица земли, предали огню и мечу, — где не было горы, не залитой кровью, ни такого камня, что не задавил бы под собою человека, а сто соседних с нами народов сравнялись с землею, так безвозвратно погибли, что ни духа от них не осталось, ни имени, — святой же армянский народ, неодолимые потомки Гайка, когда потеряли все: жизнь, царство, величие, славу, власть, войско — и увидели, что не в силах противостоять этому всеразрушающему потопу, этим варварским народам, которые куда бы ни устремлялись, один по стопам другого, — в Европу ли, в Азию ли — неминуемо проходили через армянскую землю, — воздели очи к небу, склонили голову на грудь и, тесно сомкнув сердца, объединив души, прошли под тысячью мечей, через тысячу огней и доныне сохранили себя, свою святую веру, свой святой закон с таким душевным величием, какого никогда не бывало и не будет в мире.

Эта самая страна, этот беспримерный народ, в последнее время стоявший на краю гибели, ныне воздел очи к небу, моля, чтобы могущественный русский орел явился и принял под крыло свое землю их и детей.

«Բոլոր, բո­լո­րը, հիա­նա­լի սո­վո­րութ­յուն­ներ էին, անն­ման օ­րենք, սուրբ աստ­վա­ծա­պաշ­տութ­յուն ու մար­դա­սի­րութ­յուն: Աստ­ված տա, ա­մեն ազգ այս բա­րե­գոր­ծութ­յուն­նե­րը ունենա, որ մեր ըն­տիր հա­յե­րն ունեն, սա­կայն Ա­ղա­սու բարկությունը  այն բանի վրա էր շատ անգամ գալիս, որ ի՞նչ­ էլ ա­նում էին, մարդու խել­քին չէր նստում, թե ի՞նչն է դրանց զո­րութ­յու­նը: Հանդ էր դուրս գալիս, հա­ցա­հատ­կի բերքն ու պտու­ղը, դաշ­տե­րի ծա­ռն ու ծա­ղի­կը, երկն­քի պայ­ծառ ա­րե­գա­կի, լուս­նի, աստ­ղե­րի լույ­սը տես­նե­լիս նրա հո­գին վե­րա­նում էր, խել­քը` թռչում, շատ ան­գամ աչ­քե­րը ծով դար­ձած՝ տե­ղն ու տեղը մնում կանգնած. ու թվում էր, թե ի­րեն դրախտ տա­րան: Ձեռ­քե­րը գցում, գլխա­բաց կանգ­նում, ե­րե­սը մեկ դե­պի եր­կինք, մեկ երկ­րին էր հա­ռում, հո­գոց հա­նում ու ցան­կա­նում էր, որ ձայն տա, կան­չի, իր խոս­քը լսվի:


«Ա՜խ, ո՞վ ես դու, ո՞վ, արարչագործությանդ ղուր­բան, Աստ­ված, որ այս­քան բա­րիքը ստեղ­ծել ես մեզ հա­մար: Ա՜խ, ին­չո՞ւ չես քո սուրբ երեսը մի օր մեզ ցույց տա­լիս, որ ոտ­քերդ ընկ­նենք, մեր սիր­տը, մեր հո­գին քեզ մա­տաղ ա­նենք: Թե ա­սեմ եր­կիրն է մենակ գե­ղե­ցիկ, հա­զար  ծա­ղիկ­նե­րով, բույ­սե­րով զար­դար­ված, հա­պա եր­կին­քը ո՞ւր թող­նեմ, որ ցե­րեկն ինձ լույս է տա­լիս, հան­դիս պտու­ղը  հասց­նում, գի­շե­րը մու­թն իմ աչ­քից հե­ռաց­նում է ու այն­պես վրա­նի պես գլխիս վրա կանգ­նած՝ անձրև, արև տա­լիս, որ ես ապ­րեմ, որդիներիս  պահ­պա­նեմ, աշ­խար­հին պետք գամ, որ մեռ­նե­լիս  էլ գան գե­րեզ­մա­նիս վրա ինձ  մի դա­տարկ ո­ղոր­մի ա­սեն: Ա՜խ, երկ­նա­յին թա­գա­վոր Աստ­ված, քա­նի աչ­քերս բա­ցում եմ, այս քո ա­րար­ածըը տես­նում, սիրտս կրակ է դառ­նում, աչ­քս՝ ծով, բե­րանս քարանում, մնում եմ տա­քա­ցած, ջե­ռու­ցած, բայց, ա՜խ ո՛չ այս կրակն է ինձ այ­րում, ո՛չ այս ջուրն է ինձ խեղ­դում: Աչ­քերս մո­լոր­ված՝ այս թփից այն թուփ, էս սրից այն սարն  են ընկնում, ծա­ռի տակ ասես, սա­րի գլխին ասես` նա­յե­լով աչքերս շաղ­վում են՝ ջուր կտրում: Թվում է, թե մի ձայն, մի թև, մի ա­ներևույթ հո­գի` տերևնե­րը խշշա­լիս, թռչու­նը թռչե­լիս, աղբ­յու­րը քչքչալիս, սո­խա­կը եր­գե­լիս, հո­վը փչե­լիս շա­ղը ե­րե­սիս թա­փե­լիս, ամ­պը գո­ռա­լիս,    անձրևը գալիս` ինձ կար­ծես ձայն են տա­լիս, ինձ  ձեռ­քով են ասես ա­նում, ինձ վրա խնդում, թե սրանք վա­յե­լի՛ր,  հո­ղա­ծին մարդ, բա­րի մնա՛ և բա­րութ­յուն ա­րա՛, ա­րար­չիդ մե­ծութ­յու­նը և խնամ­քը ճա­նա­չի՛ր, ծա­ռի պես պտուղ տո՛ւր, ծաղ­կի պես՝ հոտ, սա­րի պես՝ աղբ­յուր, դաշ­տի պես՝ բերք, երկ­րի պես՝ հաց, երկն­քի պես՝ լույս: Վա­յե­լի՛ր­ Աստ­ծո բա­րութ­յու­նը, ու­րիշ­ին էլ բա­ժին հա­նի՛ր. աղ­քա­տի տեսնե­լիս՝ կերց­րո՛ւ, կշտաց­րո՛ւ. թռչու­նին՝ քո վրա­յով թռչե­լիս՝ կան­չի՛ր, կուտ տո՛ւր, դու   ա­ռատ ձեռք ունեցիր, որ առատ առ­նես ու բախ­տա­վոր լինես: Ա՜խ, բո­լո­րը կա­նեմ, կյանքս ու­զեն՝ չե՛մ խ­նա­յի, բայց ի՞նչ կ­լի­նի, տե՛ր­ իմ և Աստ­ված ջա՜ն, այս հոգին հո­գին մի օր էլ ինձ երևա, որ այս­պես կա­րո­տով չմնամ, չայր­վեմ, չմաշվեմ նրա անն­ման սի­րուց: Ե­թե ե­րա­զիս մեջ էլ մեկ ան­գամ նրա պատ­կե­րը տես­նեի, սրտումս այլևս վիշտ չէր մնա, այս­քան չէի փա­փա­գի ու տանջվի: Թե դու ես նրան ու­ղար­կում, ո՜վ Տեր իմ և ա­րա­րիչ, ին­չո՞ւ չես հրա­մա­յում, որ մեկ օր, մեկ օր, ա՜խ, մեկ րո­պե ան­գամ, մեկ անգամ աչ­քերս բա­ցու­խուփ ա­նե­լիս, նա աչ­քով ընկ­նի, նրան տես­նեմ, սիրտս հո­վա­նա և էլի նրա ա­սածն ա­նեմ: Բե­րա­նիս վեր­ջին պա­տա­ռը հա­նեմ՝ ու­րի­շին տամ, հա­գիս շո­րը հա­նեմ՝ ու­րի­շի մար­մի­նը ծած­կեմ, որ իմ հոր­ ու ­մոր սիրտն էլ ու­րա­խա­նա և  ա­սեն, թե` Աստ­ված ի­րենց բա­րի զա­վակ է պարգևել, որ ի­րենց խրա­տը գե­տին չի՛ գցում, ի­րենց բա­րի ճամ­փին է հետևում, ի­րենց ա­սածն ա­նում»: